Ճակատագիրը բախում է մարդկության դուռը

Ճակատագրի գաղափարը վաղուց է ալեկոծել ՅՈՀԱՆՆԵՍ ԲՐԱՄՍԻՆ: Քսան տարեկանում ստեղծված դաշնամուրային 3-րդ սոնատի տրիոլային դարձվածներում արդեն իսկ արձագանքվում են ճակատագրի հարվածները:

Ըստ հունական դիցաբանության, ճակատագրի հանդեպ անզոր են նույնիսկ աստվածները:

Եվրիպիդեսի «Հերակլես» ողբերգությունում ասված է. «Ո՛վ չնչին մարդ, ինչպե՞ս ես համարձակվում ճակատագիրն անվանել անտանելի, չէ՞ որ նրան ենթարկվում են նույնիսկ աստվածները»:

Իսկ Սոֆոկլեսի «Էդիպ» ողբերգությունն ավարտվում է հետևյալ խոսքերով.

«Ահավասիկ, Էդիպը ձեզ օրինակ.

Նա` առեղծվածներ լուծող և զորավոր արքան,

Նա, ում ճակատագրին նախանձում էին բոլորը,

Այժմ տապալված է արհավիրքների ծովի մեջ,

Ահավոր անդունդն է ընկել»:

Ի դեպ, Սոֆոկլեսի ողբերգությունների գերմաներեն իր մշակումները Գուստավ Վենդտը նվիրել է Բրամսին հենց այն ժամանակ, երբ կոմպոզիտորն արարում էր ողբերգական 4-րդ սիմֆոնիան (1884-1885 թթ.):

Ճակատագրի քրիստոնեական ըմբռնումը նկատի ունի «կյանքի ուղին»` ճանապարհ, որը նախանշում է Արարիչը, սակայն մարդուն տրված է նաև ազատ կամք` ընտրելու կամ չարը, կամ բարին:

Բրամսի արվեստում ճակատագրի շառավիղը համապարփակ է, ընդգրկում է անտիկ և քրիստոնեական պատկերացումները: Այն տարածվում է և՛ նախախնամության, և՛ կենաց ու մահու, և՛ Ահեղ դատաստանի, և՛ գոյաբանական այլ խնդիրների վրա:

Ճակատագրի «լայտմոտիվը» ոսկեթելի պես անցնում է Բրամսի տարբեր գործերի միջով: Այն դղրդում է 1-ին սիմֆոնիայի լիտավրաների հարվածներում, 3-րդ սիմֆոնիայի «անողոք» տրոմբոնների «համազարկերում»` 4-րդ սիմֆոնիայում հասնելով տիեզերական ողբի: Ճակատագրի հարվածները «բախում» են մարդկության «դուռը» նաև «Պարկաների երգում», «Ճակատագրի երգում», որի հիմքը Ֆրիդրիխ Հյոլդեռլինի «Հիպերիոնի ճակատագրի երգը» բանաստեղծությունն է` «Հիպերիոն» վեպից:

Վերջինիս ելակետը հույների ապստամբությունն է ընդդեմ թուրքերի, որը տեղի է ունեցել 1770 թ.` ռուսների օգնությամբ: Վեպի հերոս Աղաբանդան հեղափոխության, ուժի գործադրման ջատագով է, իսկ հերոսուհի Դիոթիման` կրոնական, գաղափարական դաստիարակության կողմնակից է: Եվ Դիոթիման ձգտում է իր սիրեցյալ Հիպերիոնին դարձնել իր ժողովրդի ուսուցիչ: Սակայն Հիպերիոնը միանում է Աղաբանդային, որպեսզի իրականացնի ապստամբությունը: Դիոթիման փորձում է հետ պահել նրան, ասելով. «Դու կհաղթես, բայց կմոռանաս հանուն ինչի ես հաղթել»: Չանսալով Դիոթիմային, Հիպերիոնը հակադարձում է. «Ստրկական ծառայությունը սպանում է մարդու հոգին, մինչդեռ արդար պատերազմը արթնացնում է, կյանքի կոչում յուրաքանչյուրի հոգին»:

Թեպետ ապստամբներին հաջողվում է հաղթել, սակայն սրան հաջորդում են կողոպուտն ու սպանությունները: Մի բան, որ պատմության ընթացքում հաճախ է տեղի ունեցել և՛ ռուսների, և՛ հայերի, և՛ այլ ժողովուրդների կյանքում: Ի վերջո, Հիպերիոնը հիասթափվում է, տարակուսում է. «Մի՞թե կարելի է Դրախտ կերտել ավազակների օգնությամբ»: Բայց շուտով ապստամբներին ջախջախում են: Հիպերիոնը հրաժարվում է ուժի կիրառման գաղափարից, քանզի հասկանում է, որ բռնությունը կարող է միայն հավերժացնել հասարակության նախկին արատները, բայց նոր ձևերով ու դրսևորումներով: Հիպերիոնը փրկությունը տեսնում է մարդու և հասարակության, մարդու և բնության ներդաշնակության մեջ: Հյոլդեռլինի պոեզիան վերլուծելիս փիլիսոփա Մարտին Հայդեգերը մեջբերում է հետևյալ տողերը.

… Պուրակի ծառերն են կանգնում խաղաղ արեգակի ներքո, -

Այդպես նրանք են կանգնում շնորհյալ եղանակին,

Նրանք, ում ոչ միայն վարպետ մի, այլև հրաշափառ

Ամենագո պարփակմամբ թեթև կրթում է

Բնությունը հզոր և աստվածագեղ…

(թարգմանությունը` Հակոբ ՄՈՎՍԵՍԻ)

«Բնությունը հզոր է, քանզի այն աստվածագեղ է… Այն կոչվում է գեղեցիկ, քանի որ «հրաշափառ ամենագո» է, - գրում է Հայդեգերը, - Ամենագոյությունը միմյանց դեմ է դնում ամենաբարձր երկնքի և խորագույն անդունդի ծայրագույն հակադրությունները… Ամենագոն բնությունը ձգում է և վանում: Ձգման և վանման միաժամանակությունը, սակայն, գեղեցիկի էությունն է: Գեղեցիկը թողնում է հակառակին ներկա լինել հակառակի մեջ, թողնում է նրանց առդրումը մի միասնության մեջ» (նշված գործ, էջ 323) (Հյոլդեռլին, Բանաստեղծություններ, Թարգմանությունը` Հակոբ Մովսեսի, Ե., 2002, էջ 321, 322, 323):

Նման բևեռացման վրա է կառուցված նաև «Հիպերիոնի ճակատագրի երգը» քերթվածը, ահավասիկ.

ՀԻՊԵՐԻՈՆԻ ՃԱԿԱՏԱԳՐԻ ԵՐԳԸ

Դուք վերևում շրջում եք լույսի մեջ,

Փխրուն հողին, երանելի ոգիներ:

Աստվածային քամիներն են շողշողուն

Թեթև հպվում ձեզ,

Ինչպես մատները նվագածուի`

Սուրբ լարերին:

Անճակատագիր, ինչպես ննջող

Ծծկեր, երկնայիններն են շնչում

Անարատ պահված

Անշուք կոկոնի մեջ`

Ծաղկում է նրանց

Ոգին հավիտենից,

Եվ նայում են խաղաղ

Աչքերը երանելի

Պարզության մեջ անմեռ:

Բայց մեզ չի տրված

Հանգիստ ոչ մի տեղ,

Չքանում են, ընկնում

Մարդիկ տառապող

Կուրորեն ընդմիշտ

Մի ժամից մյուսի մեջ,

Ինչպես ջրերը

Խութից խութ նետվող,

Տարին ընթաց, ներքև,

Դեպի անհայտություն:

Անդրադառնալով «Ճակատագրի երգին», Հակոբ Մովսեսը գրում է. «Անճակատագիր աստվածների և ճակատագրի դատապարտված մահկանացուների համադրմամբ (բայց ո՛չ հակադրմամբ) բանաստեղծության մեջ սկիզբ է դրվում նրանց հակադրամիասնական կապին, որը «Մնեմոզինե» հիմնի առաջին հատվածներում դրսևորվում է իբրև գոյաբանական-համատիեզերական միասնական գործառույթ» (նշված գործ, էջ 412):

Ահա «Մնեմոզինե» քերթվածի նշված հատվածը.

…Անկասկած է Բարձրյալը բայց: Որ կարող է օրավուր

Փոփոխանել: Նա հազիվ թե օրենքի

Հարկը ունի, ինչպես որ այն պետք է

Մարդուն ընթեր մնա…

Զի որ մահկանացուները

Ավելի շուտ են հասնում հատակը անդունդի: ՈՒրեմն և նրանցն է

Շրջադարձը: Երկար է

Ժամանակը, ճշմարիտը սակայն

Կկատարվի:

Երկնաբնակների և մահկանացուների հիշյալ բևեռացումն արտացոլվում է նաև Բրամսի կանտատում: Ըստ Կառլ Գեյրինգերի, նմանատիպ գործերում Բրամսը հետևում է բեթհովենյան սկզբունքին. այն է` խավարից դեպի լույս: Սակայն «Ճակատագրի երգում» իրադարձությունների ընթացքը հակառակն է. սկզբում պատկերվում է աստվածների երանավետ կյանքը, հետո` մարդկության ողբերգությունը: Եվ ինչպես նշում է երաժշտագետը, որպեսզի կանտատը պսակվի լույսով, Բրամսը վերջում կրկնում է աստվածային լույսով ողողված նախանվագը: Բացի այդ, քերթվածում երկնային կյանքը նկարագրված է երկու տների մեջ, մինչդեռ երկրայինին հատկացված է մեկ տուն: Այստեղ նույնպես, դասական հավասարակշռություն ստեղծելու նպատակով, կոմպոզիտորը մեկ անգամ ևս կրկնում է մարդկության ողբերգությունը պատկերող դրվագը: Գեյրինգերի կարծիքով` սա բացատրվում է նրանով, որ հոգու խորքում Բրամսը հակառակվում է այդ անմխիթար հանգուցալուծմանը մի-բեմոլ մաժորի զուգահեռ դո-մինորում:

Եթե Հյոլդեռլինի քերթվածի հակապատկերները և, առհասարակ, ցանկացած երևույթներ հաջորդում են միմյանց ժամանակի մեջ, ապա երաժշտության մեջ դրանք կարող են հանդես գալ նաև զուտ հակադրամիասնաբար, ամբիվալենտ վիճակում, այսինքն` սինխրոն, միաժամանակյա: Ավելին, այս արտահայտչամիջոցը, կարելի է ասել, երաժշտական արվեստի մենաշնորհն է: Հասարակ մի օրինակ. երկու կամ ավելի մարդկանց միաժամանակ խոսելն անհեթեթություն է, աններդաշնակություն, մինչդեռ մի խումբ մարդկանց միաժամանակյա երգեցողությունը` անսամբլը, ներդաշնակության բարձրագույն դրսևորումներից է: Հիշենք Պալեստրինայի, Բախի խմբերգերը, խորալները…

Ասվածի վառ օրինակներից է Բրամսի կանտատը: Երաժշտագետ Եկատերինա Ցարյովան նշում է. «Հյոլդեռլինի քերթվածում առկա է բաց կոնտրաստ` հակադրություն, առանց եզրակացության: Իսկ Բրամսը իր երաժշտության մեջ ասես անմիջապես միավորում է երկու հակադիր կերպարներ. գլխավոր թեման, որը մարմնավորում է «ոգու անձկությունը» («Langsam und sehnsuchtsvoll») … ընդգրկում է «ճակատագրի մոտիվը», որը, սակայն, հնչում է մի-բեմոլ մաժորի լուսավոր մթնոլորտում»:

Իսկ երկրային կյանքը արտահայտող դրվագը ծավալվում է մի-բեմոլ մաժորի զուգահեռ դո-մինորում:

Դո-մինորի պաթետիկ բնույթը մեզ հայտնի է դեռ «Կորիոլան» ողբերգության համար գրված Բեթհովենի նախերգանքից, դաշնամուրային 3-րդ կոնցերտից, 8-րդ սոնատից, որը հենց այդպես էլ կոչվում է` «Պաթետիկ», և այլ դրամատիկ գործերից:

Սակայն տոնայնությունը, հնչյունաշարը դեռ ամենը չեն, այլ ընդամենը, կարելի է ասել, համապատասխան մի «կտավ», որի մակերեսին դեռ պիտի տեղան վրձնահարվածներ: Սուր կոնտրաստներ, բախումներ ստեղծելու համար կոմպոզիտորը գործադրում է բազում այլ բաղադրիչներ: «Աստվածային» բաժնից «մարդկայինին» անցնելը տեղի է ունենում ոչ թե կտրուկ, այլ սահուն, ինչպես արևն է մայր մտնում: Հարմոնիան հետզհետե «պղտորվում» է` մաժոր կայուն եռահնչյունին հաջորդում է գերլարված փոքրացած եռահնչյունը: Ընդ որում, այդ եռահնչյունը մերթ հնչում է վերին, «երկնամերձ» ռեգիստրում, մերթ արձագանքվում բասերի խորխորատներում, սանդարամետում: Այդպիսի երկու տակտերից հետո չորս քառորդ հավասարակշիռ չափը փոխվում է երեք քառորդի, տեմպն արագանում է: Նվագախմբի ընդերքից վեր են խոյանում ու ալեկոծվում լարայինների սրընթաց տասնվեցերորդական հնչյունները և բորբոքում երգչախմբի պոռթկումնալից գոչյունները: Լարվածությունը թափ է առնում, շիկանում, հատկապես «wie Wassern Klippe zu Klippe geworfen» («Ինչպես ջրերը խութից խութ նետվող») բառերի վրա: Կրակոցների պես կտրուկ, շեշտափոխված վանկարկությունն ընդհատվում է, հանկարծակի հնչյունային «հրահեղուկի» վիթխարի զանգվածը քարանում է անդունդի եզրին: Իսկ անդունդը, վիհը սրան հաջորդող, զսպիչ պայթուցիկ պաուզան է, որից հետո հնչյունազանգվածը բախվում է «անդունդի ժայռերին»: Մարդկային ողբերգությունը պատկերող այս տան կրկնությունը` «երկրորդ ալիքը», վեր խոյանալով խորխորատներից, վերածվում է, այսպես ասած, «իններորդ ալիքի», որն ավելի մեծ ուժով է նվաճում լարման գագաթնակետը: (Այս ալեկոծումները հիշեցնում են Բրամսի «Գերմանական ռեքվիեմի» 6-րդ մասի այն դրվագը, որտեղ, նույն լարայինների ալեկոծումներով բորբոքված, երգչախումբը բացականչում է. «Ո՞Ւր է, մահ, քո խայթոցը, ո՞ւր է, դժոխք, քո հաղթությունը»): «Ճակատագրի երգ»-ի 3-րդ տան առաջին և երկրորդ ալիքների կատարին, գլխավոր պաուզայից հետո «jahrlang» (տարին ընթաց) և «hinab» (ներքև) բառերի վրա, տեղի է ունենում երկու ակորդային ժայթքում` երկու «ֆորտե» ուժգնությամբ: Այս և մերձակայքում հանդիպող նույնատիպ ակորդները փոքրացած սեպտակորդի շրջվածքներ են: Նույն ակորդը վեր է խոյանում և Մոցարտի «Ռեքվիեմի» «Kyrie eleison» (Տեր, ողորմյա) կրկնակի ֆուգայում, ակորդ` «ժայռ», որին բախվում է ֆուգայի ամբողջ հնչյունազանգվածը: Պարզապես Բրամսի պարագայում պաուզան նախորդում է ակորդին, իսկ Մոցարտի մոտ այդ պայթուցիկ պաուզան հաջորդում է ակորդին: «Ճակատագրի երգ»-ի նշված հատվածին համահունչ` «Ռեքվիեմի» այս դրվագի մասին Հերման Աբերտը գրել է. «Երգիչների աչքերի առջև ծառանում է մեդուզայի զարհուրելի պատկերը: Ֆուգայի 2-րդ թեման հանկարծակի քարանում է ընդհատված կադենցիայի փոքրացած ակորդի և սրան հաջորդող լարված, սարսափազդու պաուզայի վրա»:

Դառնալով «Ճակատագրի երգ»-ի հիշյալ փոքրացած, «աստերոիդի» պես գերխտացված ակորդին, նշենք, որ դրանց «պայթյունից», տրոհումից գոյացած «շղթայական ռեակցիայից» հետո գահավիժող հնչյունազանգվածը նմանվում է նաև անդունդ գլորվող ժայռաբեկորների, ինչը համահունչ է «Ungewisse hinab» (դեպի ներքև` անհայտություն) խոսքերին:

Այս ցնցումից հետո բավական ժամանակ է պահանջվում շիկացած էներգիան, իներցիան կասեցնելու, պարպելու համար: Լարայինների հարմոնիկ ֆիգուրացիան, շարժումն արգելակող, երկարաձիգ հնչյունները, լիտավրաների ավելի քան 40 տակտ կրկնվող «դո» հնչյունը, որոնցից հետո լուսավոր դո-մաժորում Բրամսը կրկնում է «աստվածային» նախանվագը, որով ամփոփվում է «Ճակատագրի երգ»-ը: Եվ նախընթաց բուռն ալեկոծումներից հետո այս վերջաբանն ընկալվում է որպես մարդկության արցունքների «Նիագարայից» և աստվածային լույսից շաղախված հաշտության ծիածան: Այն հիշեցնում է համաշխարհային ջրհեղեղից հետո Արարչի և մարդկության հաշտության ուխտի տիեզերասփյուռ ծիածանը:

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Հեղինակի նյութեր

• Հյուսիսափայլ համերգ
• «Դա մեր վաղն է»
• Երաժշտագետները Մոցարտի արվեստի առանձնահատկությունների մասին
• Անձինք նուիրեալք
• «Մանուշակի» բուրմունքը
• «Կանաչ էին երազներս, հյութեղ ու հասուն», «Դու արահետ չտրորված, ես մի անցորդ»
• Ընծա` համայն մարդկությանը
• «Իմ մտադրությունն է հասկանալ մի ժողովրդին մյուսի միջոցով»
• Ներդաշնակվում-հաշտվում են Արևելքն ու Արևմուտքը
• «Լացե՛ք իմ վրա, լացե՛ք ձեր վրա. Ողբանք միասին մարդկության վրա, Որ կա և չկա...»
• «Գրկախառնվե՛ք, միլիոննե՛ր»
• ՈՒսուցիչներն են շահել պատերազմը
• «Ես դեպի Աստված մեկ ճանապարհ գիտեմ՝ արվեստը». Մարիա ՅՈՒԴԻՆԱ
• Հոգևոր արժեքներ կրող և գալիքին փոխանցող հենարանը
• «Յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախումը յուրովի ծաղկելն է»
• Էդվարդ Միրզոյանի «Գարունը»
• Ինչ էլ որ լինի, հայերի երկիրն ու ազգը կմնան... Ջ. ԲԱՅՐՈՆ
• «Այն աչքերը, որ չեն լացել, Բան չեն տեսել այս աշխարհում»
• Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցի մեծ համերգասրահը կոչվեց Տատյանա Հայրապետյանի անվամբ
• Ազնիվ մեղվաբույծը

Մեկնաբանություններ